Elagabalus’un Gülleri: Beynimizdeki Deklanşöre Ne Kadar Güvenebiliriz?
Elagabalus (Heliogabalus) 218 ve 222 yılları ortasında Roma imparatorluğu’nu yönetmiş ve 18 yaşında öldürülmüştür. Kısa süren imparatorluğuna karşın karakteri ve sıradışı idare anlayışı ile tarihte yer edinmiştir. İngiliz ressam Alma Tadema’nın yapıtına bahis olan aksiyonlarından biri de; menekşelerle konuklarını boğduğu andır. Fotoğrafta menekşe yerine gül kullanılmıştır. Gül, Roma’nın çöküşünü ve bozulmuş yapısını temsil etmektedir.
Resme birinci baktığımızda güllerin gerçekçi tasviri ilgimizi çekiyor ve kıssasını bilmediğimiz için resme olumsuz bir mana yüklemiyoruz. Zira olay örgüsüne değil, olayın tek bir karesine hakimiz.
Aslında beynimiz de bunu yapıyor. Yaşadığımız olaylara ilişkin kareler oluşturuyor ve o karelere bir mana yüklüyor. Geçmişte yaşadığımız olaylara benzeyen durumlar yaşadığımızda da otomatik bir reaksiyon vermemizi sağlıyor. Lakin birebir burada olduğu üzere karelere yüklenen manalar her vakit fonksiyonel olmuyor ve gerçeği yansıtmayabiliyor.
Bunu biraz daha yaşantısal bir örnek üzerinden açıklarsak; zoofobi (hayvan korkusu) şikayetiyle gelen bir danışanı düşünelim. Danışan kedilerden korktuğunu söz ediyor. Geçmiş yaşantısı sorgulandığında hatırlayabildiği kadar geriye gittiğimizde 3-4 yaşlarındayken bahçelerinde bir kedinin ona hakikat yürüdüğü ve sürtünerek yanından geçip gittiğine dair bir anısı var. Bunu anlatırken bu olayın kedi fobisi üzerinde tesirli olmayacağını düşündüğünden değersiz bir ayrıntıymış üzere anlattı.
Ancak olaya 3-4 yaşlarındaki bir çocuğun algılayışı üzerinden bakarsak; çocuğun gözlerindeki sahnede kedi hayli büyük, korkutucu ve belirsizlik içeren bir canlı olarak algılanır ve kedi beynin his kısmına bu biçimde kodlanır.
Peki, bu dehşetin mantıksız olduğunu düşünen ve kedinin ona ziyan veremeyeceğini bilen yetişkini alarm durumuna geçiren sürece daha yakından bakalım;
Prefrontal Korteks ve Limbik Sistem
Günlük tecrübelerimizin birden fazla beynin bu iki kısmının etkileşimi ile gerçekleşir. Prefrontal korteks mantıksal tahlil, gelecek planlamaları ve kendi kendini denetim etme fonksiyonlarını yerine getirir. Limbik sistem, motivasyon ve histen sorumludur. Burada bilhassa üzerinde duracağımız Limbik sistemin kesimlerinden biri olan, savaş-kaç ve donma reaksiyonlarından sorumlu olan dehşet ve öfke hislerinde kilit bir rol oynayan Amigdala olacak.
Prefrontal korteks; olayları derinlemesine ve analitik ve karmaşık olarak düşünme, olayların nedenlerini ve geleceğe yönelik tesirlerini manaya yeteneğine sahipken, Amigdala ve başka Limbik yapılarda bu durum çağrışıma dayanır. Geçmiş tecrübelerin bize çağrıştırdığı manalar doğrultusunda reaksiyon vermemize neden olur.
Beyin anatomisi ve evrimine bakıldığında; Limbik sistem yani orta beyin yapıları birinci evrimleşen kısımdır. “Sürüngen beyni” olarak da bilinir. Prefrontal korteks ise çok daha sonra, insan evrimi sırasında evrimleşmiştir.
Prefrontal korteks, bir sorunu çözmek için şuurlu, ağır, yavaş ve dikkatli düşünür. Amigdala ise otomatik, dürtüsel ve çok süratli reaksiyon verir. Buradaki tek bir anı yansıtan imgeleri düşünün. Amigdala karşılaştığı tüm tehdit edici durumları tıpkı buradaki örnekte olduğu üzere karelere böler.
Kısacası; Prefrontal korteksiniz kedilerden korkmanın mantıksız olduğu iletisini veriyor olsa da Amigdala sizi o 3-4 yaşlarında gördüğünüz devasa boyuttaki meçhul objeye ulaştırarak alarm durumuna geçirir.
Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu olan danışanlarda geçmişe dönüşleri tetikleyen sistem da budur. İş yerinde mobbinge uğrayan bir danışanın iş yerindeki telefonun sesiyle birebir zil sesine sahip telefonların sesini duyduğunda orada yaşadığı anılara dönmesi, atağa uğradığı odada bulunan muhakkak renk ve desenleri bir öteki ortamda gördüğünde midesi bulanan ve ortamdan kaçınan danışanlar… Ortalarında nedensel bir ilişki olmasa da beynimiz yaşadığımız olaylarla aşikâr objeleri, kokuları, tatları, renkleri bu anılarla eşleyebilir. Bunu Amigdalanın çağrışım yoluyla bilgiyi işlemesi üzerinden yapar.
Limbik sistemin sindirim sistemi, kalp atış suratı, nefes alma ve hormon üretimi üzere pek çok biyolojik fonksiyonumuzu etkileyen hudut ağları üzerinde tesiri bulunmaktadır.
EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)
“Göz Hareketleri ile Duyarsızlaştırma ve Yine İşleme” manasına gelen EMDR, 1987 yılında Dr. Francine Shapiro tarafından rahatsız edici fikirlerin şiddetini azaltabildiğinin tesadüfen keşfedilmesi sonucu bulunmuştur. Dr. Shapiro bu etkiyi travmaya maruz kalan şahıslar üzerinde bilimsel olarak incelemiştir. EMDR standart protokolleri olan bütüncül bir terapi usulüdür.
EMDR teorisinin temelini oluşturan Adaptif Bilgi Sürece Modeli’ne nazaran; beynimiz yaşanan her anıyı dışarıdan gelen bir data biçiminde his, niyet, bedensel duyum ve imge (koku, tat, ses, görüntü) olmak üzere 4 farklı kanaldan kaydeder. Bu anılar birbirine bağlanarak anı ağlarını oluşturur. Zil sesi ve renk örneğinde olduğu üzere. Böylece o tecrübeyle ilgili öğrenme gerçekleşir.
Sistem olağan bir halde çalıştığında ruh sıhhati ve gelişimi öğrenme ile desteklediği için adaptif ve uyumlu olarak kabul edilir.
Ancak travmatik yahut rahatsız eden olaylar yaşadığımızda sistem bozulur ve yeni bilgilerin işlenip mevcut anı ağına entegre olmasına mahzur olur. Hisler, niyetler, imgeler, sesler, vücut duyumları yaşandığı haliyle depolanmaktadır. Bu nedenle bugün yaşanan birtakım durumlar bu izole kalmış anıları tetiklerse, kişi o anının bir kısmını ya da bütününü tekrar yaşar üzere etkilenmektedir.
Burada maksat, geçmişte yaşanan anıların tekrar işlenerek duyarsızlaşmanın sağlanmasıdır. Daha kolay bir lisanla söz etmek gerekirse; yaşanılan travmatik anının olay örgüsü kesimlidir. Yani olay başlangıç ve bitişiyle bir bütün olarak hatırlanmaz. Tek bir kare ve o kareye dair his yoğunluğu vardır.
EMDR Protokolü
Başlangıçta danışandan semptomlar, sıkıntılara sebep olan anılar gelecekle ilgili maksatlar alınır ve tedavi planı belirlenir. Hazırlık basamağında danışan süreç hakkında bilgilendirilir. Tedavi planının oluşturulmasında danışanda travmaya yahut rahatsız edici fikirlere sebep olan maksat anı belirlenir. Bu adımda danışandan bu anının en rahatsız edici kesitini anlatması istenir. Bunu yaparken kokular, sesler, vücut duyumları, ağzında oluşan tat üzere tam olarak o fotoğrafın içinde olmasını sağlayacak formda tanım etmesi istenir. Bu fotoğrafın danışanda kendi ile ilgili oluşturduğu negatif inanç belirlenir ve bunun üzerine çalışmaya başlanır.
Tedavi planından sonra duyarsızlaştırma evresine geçilir. Bu kademede danışandan anıyı temsil eden resme ve kendi ile ilgili negatif inanca, hissettiği olumsuz hislere ve vücut duyumlarına odaklanması istenir. Danışandan işlemleme sırasında terapistin iki tarafa hareket ettirdiği parmağını gözleriyle takip etmesi istenir. Danışanın zihninden geçenlere ve göz hareketlerine tıpkı anda dikkatini vermesi beynin sağ ve sol yarımküresini alakaya geçirir. Böylelikle duygu- mantık istikrarı sağlanarak bilginin sağlıklı bir halde işlenmesi sağlanmış olur. Göz hareketleri haricinde titreşim ve ses ve ışıklı aygıtlarla da birebir etkiyi görebilmek mümkündür. Göz hareketleri, ses ve titreşim prosedürünün kullanılmasına çift istikametli ihtarım diyoruz.
Beyin yaşantılardan gelen bilgiyi REM uykusu (Hızlı Göz Hareketli Uyku) sırasında işler. EMDR’da uygulanan çift istikametli göz hareketleri de misal fizyolojik etkiyi uyanıkken sağlar. Böylelikle denetimli bir biçimde yaşanılan tecrübe tekrar işlenir. Terapist her göz hareketi setinden sonra danışana zihninden geçenleri sorar. Negatiften olumlu bilgiye yanlışsız yönelim olduğunda duyarsızlaştırma kademesi tamamlanır. Yerleştirme basamağında danışandan gelen müspet bilgiyi pekiştirmek maksadıyla birkaç set daha yapılır ve vücut duyumları denetim edilir. Olumsuz bir vücut duyumu yoksa süreç tamamlanmış olur.
Rahatsız edici her bir anı üzerinde bu biçimde tek tek çalışılır. Danışan başlangıçta rahatsızlık düzeyini 0 ile 10 ortası bir ölçekte 10 en fazla rahatsızlık düzeyini söz edecek halde puanlar ve danışanın rahatsızlık düzeyi sıfırlanana kadar duyarsızlaştırmaya devam edilir.
2019 yılında yapılan bir araştırmada 30’un üzerinde randomize denetimli çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmanın sonucu olarak EMDR’ın danışanların çoğunluğunun travma sonrası gerilim semptomlarını tesirli bir biçimde azalttığı yahut yok ettiği izlenmektedir. Ekseriyetle ruhsal meseleleri ile irtibatlı olan semptomlarda da (Endişe gibi) azalma sağladığı görülmektedir (De Jongh et al., 2019.)
“Beynin doğal uygunlaştırma sürecini tesadüfen bulduğuma inandım. Bu son on yıldır araştırmakta olduğum zihin ve vücudun nasıl birbirlerine bağlı oldukları konusu ile tam örtüştü. Göz hareketleriyle ilgili müşahedemin REM uykusu sırasında meydana gelen süreçlerle bir formda alakalı olup olmadığını merak ettim. Düş uykusu müddetinde göz hareketleri tabiatıyla olduğundan ve birçok kere hayatımızdaki durumlar hakkında daha âlâ hissederek uyandığımızdan, tahminen uyanık olduğumuz vakitte da tıpkı tesire sahip olabilirlerdi.”
Francine Shapiro
EMDR Hangi Problemleri Tedavi Edebilir?
EMDR’ye nazaran ruhsal ve/veya psikosomatik rahatsızlıkların birçoğu anılara bağlıdır. Klinik uygulama alanı genişlemiştir ve birçok sorunu başarılı bir formda tedavi ettiği görülmüştür.
• Kişilik Bozuklukları
• Panik Bozukluğu
• Telaş Bozuklukları
• Depresyon
• Komplike Yas
• Disosiyasyon
• Rahatsız Edici Anılar
• Fobiler
• Ağrı Rahatsızlıkları (Migren, Fibromiyalji)
• Yeme Bozuklukları
• Performans Kaygısı
• Gerilim ile Başa Çıkma
• Bağımlılıklar (Alkol, Husus, İnternet gibi)
• Cinsel ve/veya Fizikî Taciz
• Vücut Algısı Bozuklukları
• Cinsel Fonksiyon Bozuklukları
• Davranım Bozuklukları ve Özgüven Sorunları
• Kompleks Travma
Kaynakça
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
